1. Księża Parafii Ewangelickiej w Białej w XIX i dwudziestoleciu XX wieku:
Na temat księży proboszczów Parafii Ewangelickiej w Białej Superintendentów (Seniorów): Diecezji zachodnio-galicyjskiej z siedzibą w Białej: Johanna Mizi,Christiana Raschke, Johanna Chmiela,Jakoba Honela, Hermana Fritche i Brunona Porwała, ich wiernej służbie bialskiej parafii ewangelickiej i dokonaniach pisałem szerzej w Informatorach Parafialnych nr 5 , 6 i 7 z 2006 roku. Dla przypomnienia kolejność i lata ich proboszczowania w Białej:
-Ks. Johann Mizia proboszczem w Białej był od 1782 do 1801 roku przez 19 lat,superintendentem zachodnio-galicyjskim (seniorem diecezji) był od 1789 do 1801 roku,pochowany na naszym bialskim cmentarzu.
-Ks. Christian Raschke proboszczem bialskim był od 1802 do 1808 roku przez 6 lat,potem był proboszczem w Ligotce Kameralnej gdzie jest pochowany.
-Ks. Johann Chmiel proboszczem bialskim był od 1808 do 1837 roku przez 29 lat,superintendentem zachodnio-galicyjskim od 1811 do 1837 roku ,zmarł w 1838 roku ,nie znane jest miejsce jego pochówku.
-Ks.Jakob Honel proboszczem bialskim był od 1837 do 1885 roku przez 48 lat,superintendentem zachodnio-galicyjskim był od 1852 roku a zwierzchnikiem całego Kościoła Galicji i Bukowiny od 1870-1884 roku,pochowany jest na naszym bialskim cmentarzu.
-Ks.Herman Fritche proboszczem bialskim był od 1885 do 1924 roku przez 39 lat,superintendentem zachodnio-galicyjskim był od 1886 roku a zwierzchnikiem całego Kościoła w Galicji i Bukowinie od 1908 do 1920 roku ,pochowany jest na naszym bialskim cmentarzu.
-Ks. Bruno Porwał proboszczem bialskim był od 1925 do 1958 roku przez 33 łata,pochowany jest na cmentarzu w Laufenam w Niemczech.
Księża J.Mizia,Ch.Raschke,J.Chmiel pochodzili z Śląska Cieszyńskiego i jeżyk polski był im dobrze znany z domów rodzinnych,zbór bialski w swojej większości(95 proc.)był niemiecki , niewielka grupa ewangelików Polaków mieszkała w Lipniku i dla tej grupy odbywały się nabożeństwa w języku polskim w kościele w Białej (każda druga niedziela miesiąca)odprawiali je ww księża proboszczowie oraz ich wikariusze.
W 1837 roku proboszczem bialskim zostaje ks.Jakob Hoenel (Słowak) i jedną z jego pierwszych decyzji podjętą z pewnością z Kuratorem (RT.Seeliger) i Radą Parafialną jest zaprzestanie odprawiania polskich nabożeństw.Uzasadnienim tej decyzji jest zbyt mała liczba Polaków w zborze bialskim, 185 członków zboru było wtedy Polakami w tym 178 mieszkało w Lipniku a 7 w Białej. Jednak po 4 letniej przerwie na skutek niezadowolenia polskiej części zboru przywrócono polskie nabożeństwa ale tylko 4 razy w roku.Innym przykładem nieprzychylności do Polaków ks. J.Honela i Rady Diecezjalnej kościoła galicyjskiego jest wydarzenie z 1870 roku kiedy Rada Parafialna zboru krakowskiego wystąpiła na zgromadzeniu diecezjalnym z wnioskiem o równouprawnienie w kościele języka krajowego (polskiego)z językiem niemieskim,wtedy głosami ks.Superintendenta J.Honela i Kuratora diecezjalnego RT.Seeligera wniosek zboru krakowskiego upadł. Odprawianie nabożeństw w języku polskim powrócono dopiero po uzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku ale następowało to stopniowo uzyskując szerszy zakres za ks.B.Porwala w 1924 roku.
Ostatnie nabożeństwo polskie po wybuchu U wojny światowej odprawił w drugie święto wielkanocne 1940 roku ks. Jerzy Kubaczka prefekt bielskich szkół średnich.
-Księży wikariuszy bialskich w XIX wieku było kilku i po odbyciu tu służby 2-3 letniej udawali się do innych parafii,natomiast jest na cmentarzu w Białej pochowany ks.Johan Kokotek (1883-1910), był on wikariuszem ks superintendenta diecezji galicyjsko-bukowńskiej Hermana Fritche,pochodził z Ligotki Kameralnej na Śląsku Cieszyńskim, studia teologiczne odbył w Wiedniu i Erlagen , ordynowany został 2.5.1909 ,zmarł 15.8.1910 w szpitalu miejskim im. Cesarza Franciszka Józefa w Bielsku , mając zaledwie 27 lat.
3.Nauczyciele bialskich szkół ewangelickich XVIII wieku do trzydzistolecia XX wieku :
Ważną dziedziną życia ewangelików lipnickich i bialskich było kształcenie dzieci w szkołach ewangelickich,na początku XVIII wieku po przybyciu do Białej ks. Jakuba Engelbrechta w 1708 r przybyli również ewangeliccy nauczyciele(brak nazwisk),nie wiemy gdzie uczono dzieci ewangelickie, ale następna wzmianka z 1718 roku mówi o wygnaniu z Białej ks. Johanna Brinna i nauczycieli ewangelickich przez komisję biskupią rzymsko-katolicka przy walnym udziale zakonu Jezuitów.
W latach 1736-1752 działała w Białej szkoła ewangelicka,która była zlokalizowana nad potokiem Niwka wspomina o niej historyk bielski p.Piotr Kenig,szkolnictwo ewangelickie do roku 1781 działało w prywatnych domach wiernych,brakowało wiernym lipnickim i bialskim kościoła i szkoły.Dopiero patent tolerancyjny z 1781 roku umożliwił budowę własnego kościoła i szkoły . W 1782 rozpoczęto budowę szkoły ewangelickiej,którą uruchomiono w 1783 roku,przy ul.Schulgasse ( obecna ul. Staszica 2) miała ona status szkoły trzyklasowej głównej i do 1812 roku uczyły się w niej dzieci ewangelickie i katolickie.
W 1844 staraniem Prezbiterstwa parafii bialskiej i ks.Jakoba Honela wybudowano w Lipniku przy drodze cesarskiej do Krakowa szkołę ewangelicką jednoklasową dla dzieci z Lipnika,pierwszym nauczycielem w tej szkole był Adam Rusch z Kosarzysk na Śląsku Cieszyńskimjego następcami byli:Jan Śniegoń,Karol Kubiczek ,Jan Kottas wszyscy z Śląska Cieszyńskiego.
W 1860 roku staraniem ewangelików bielskich i bialskich oraz gminy żydowskiej powstała w Bielsku Szkoła Realna (szkoła średnia) do ,której uczęszczali również uczniowie ewangeliccy z Białej.
W 1870 wzniesiono przy ul. Komorowickiej ewangelicką szkołę,która wkrótce stała się szkołą publiczną (ludową).
W 1897 roku dzięki staraniom ks Hermana Fritche i Perzbiterstwa bialskiego oraz pomocy Bratniej Pomocy Gustawa Adolfa (GAV) wybudowano w Sałmopolu szkołę ewangelicką dla licznej wtedy dziatwy salmopolskiej (filii parafii bialskiej)
W 1908 z okazji 60 lat panowania cesarza Franciszka Józefa wybudowano po drugiej stronie szosy cesarskiej do Krakowa dwuklasową szkołę ewangelicką tzw „Szkołę Jubileuszową” Nauczyciele stanowili dużą grupę wiernych parafii bialskiej,którzy uczyli w szkołach ewangelickich w Białej i Lipniku od końca XVIII wieku przez cały XIX i trzy dekady XX wieku.Nauczyciele to grupa parafian działająca na rzecz parafii bialskiej jako kantorzy i organiści,ale nie tylko działali również na rzecz społeczności Białej i Lipnika w towarzystwach śpiewaczych,towarzystwach czytelniczych pedagogicznych ale także upiększania miasta i rozwoju turystyki.
Carl Hentschel (ponżej), był prezbiterem parafii bialskiej ,zarządzał funduszami parafii oraz diecezji galicyjsko-bukowińskiej,był zastępcą kuratora diecezjalnego w okresie zarządzania Diecezją przez ks.Hermana Fritche.
Oto kilka biogramów nauczycieli działających głównie w ewangelickich szkołach w Białej w okresie od końca XVIII wieku do trzeciaj dekady XX wieku,zostali oni pochowani na bialskim cmentarzu ewangelickim:
-Karl Ernst Tschikardt (1769-1856) syn nauczyciela ,kantora i organisty z Bielska,brat fabrykanta Ernesta Wilhelma Tschikartda. Otrzymał staranne wykształcenie muzyczne, uczęszczał do preparandy w Cieszynie (kurs przygotowujący do pracy nauczyciela),w 1785-1786 był Rektorem w szkole w Bielsku,w 1786 przyjął pracę nauczyciela w szkole ewangelickiej w Białej ,w okresie gdy jej proboszczem był ks. Johann Mizia , w 1787 został pierewszym nauczycielem w tej szkole był więc jednym z pierwszh nauczycieli w szkole wybudowanej przez parafię ewangelicką w Białej pracował w tej szkole również w okresie gdy proboszczem był ks. Christian Raschke a potem ks. Johann Chmiel oraz ks. Jakob Honel przez ,którego został pochowany na naszym bialskim cmentarzu..Z żoną Johanna Frerich (1764-1808) mieli 4- ro dzieci..
-Johann Cristoph Just (1784-1826) urodził się w Naumburg w Niemczech,syn muzyka miejskiego z Naumburga Samuela Justa,uczęszczał do gimnazjum gdzie otrzymał staranne wykształcenie muzyczne.W latach 1804-1812 był muzykiem na służbie księcia pszczyńskiego Fryderyka Ferdynanda Anhalt-Koten,następnie kształcił się w seminarium nauczycielskim we Wrocławiu a od 1813 roku za proboszczowania w Białej przez ks. Johanna Chmielą został pierwszym nauczycielem w szkole ewangekickiej w Białej. Ożenił się z Karolinę Schleiermacher (1788-1854) mieli 9- ro dzieci, Karolina Schleiermacher była przyrodnią siostrą znanego filozofa ks.prof.Fryderyka Schleiermachera (1788-1854)
-Karol Kołaczek (1787-1850) syn mistrza płócinniczego z Białej ,kształcił się w Obwodowej Szkole Głównej w Myślenicach ,pracę w szkole ewangelickiej w Białej podjął w 1812 roku jako drugi nauczyciel w okresie gdy proboszczem bialskim był ks.Johann Chmiel a potem ks.Jakob Honel. Był też kantorem i organistą w bialskim kościele ewangelickim.Żonaty z Amalie Tschikardt córką nauczyciela o,którym było wyżej mieli 9- ro dzieci,syn Julian Kolatchek (1829-1900) był pastorem w Winer-Neustadt i Zagrzebiu ,był doktorem teologii i autorem historii bialskiej parafii ewangelickiej „Geschichte der evangeliche Gemeinde zu Biała in Galizien”
-Johann Piesch (1799-1859) urodził się w Alelsandrowicach,syn chałupnika,uczęszczał do gimnazjum w Cieszynie,odbył kurs preparandy w Szkole Głównej w Cieszynie.Za proboszczowania parafią bialską przez ks.Johanna Chmielą w 1821 roku został nauczycielem w bialskiej szkole ewangelickiej,był ronież nauczycielem w tej szkole za proboszcza ks, Jakoba Honela do 1854 r.Z żoną Johanna Deutchlander mieli 5 -ro dzieci.
-Carl Riedel (1829-1877) ,pochodził z Langenberg w Saksonii,pracował jako nauczyciel w szkole Realnej (szkoła średnia),która powstała w 1860 roku w Bielsku,a potem pracował w Ewangelickim Seminarium Nauczycielskim w Bielsku, które otwarto w 1867 roku,w latach 1868-1872 był jego dyrektorem,następnie pracował jako dyrektor Seminarium Nauczycielskiego w Opawie oraz jako krajowy Radca Szkolny.Żonaty z Emilie,Christine Kontzer z Lipnika córką Juliusa Kontzera właściciela fabryki likieru.
-Georg Pellar (1812-1865),urodził się w Cisownicy na Śląsku Cieszyńskim,uczęszczał do gimnacjum w Cieszynie,nauczyciel w szkołach ewangelickich w Międzyrzeczu i Komorowicach a od września 1845 roku w okresie gdy proboszczem bialskim był ks Jakob Honel pracował w szkole ewangelickiej w Białej.
-Adolf Bartling (1847-1920) ,urodzony w Gliwicach,syn mistrza formierskiego,od 1874 był nauczycielem i kantorem,a następnie dyrektorem ewangelickiej szkoły ludowej w Białej przy ul.Komorowickiej, w okresie gdy proboszczem bialskim był ks.Herman Fritche był radnym miejskim a potem 1 asesorem rady miejskiej.Był Przewodniczącym Towarzystwa Mieszczańskiego (Burgerverein),które dążyło do stworzenia w Białej muzeum,które w 1902 r rada miejska Białej swoją uchwałą utworzyła.Żonaty z Adele Stolzberg (1853-1915) mieli 4 ro dzieci, najmłodszy syn Hugo,Herman Bartling (1884-1947) był wikariuszem w Klostergeab a od 1910 do 1945 przez 35 lat proboszczem Parafii Ewangelickiej w Starym Bielsku.
-Robert Knopf (1846-1930),był nauczycielem w ewangelickiej szkole w Białej przy ul.Komorowickiej był w okresie gdy proboszczami bialskimi byli ks.Herman Fritche a potem ks.Bruno Porwal,uczył języków obcych. Żonaty z Hedwig Hecker (1848-1919) z,która miał 2 synów.
-Carl Hentschel (1839-1894),syn chałupnika z Gurau (Góra,Śląsk Pruski),w latach 1865-1870 był nauczycielem w szkole ewangelickiej w Bielsku, a następnie od 1870 do 1894 był pierwszym dyrektorem szkoły ewangelickiej w Białej przy ul.Komorowickiej w czasie gdy proboszczem bialskim był ks.Herman Fritche.Przez trzy kolejne kadencje zasiadał w radzie miejskiej Białej,gdzie działał jako przewodniczący komisji prawnej i wydziału leśnego.Jako współzałożyciel Bielsko-Bialskiego Towarzystwa Upiększania Miasta i kierownik jego sekcji Biała,przyczynił się do udostępnienia Straconki dla szerszego grona mieszkańców obu miast Białej i Bielska. Jedno ze źródełek na stoku Łysej Góry zostało nazwane jego imieniem.Z jego inicjatywy wiele bialskich placów i ulic (np. obecna Legionów) zostało obsadzonych drzewami, uporządkowano również teren przy bialskiej miejskiej leśniczówce w Lipniku. Przy jego współudziale powstało Bialskie Towarzystwo Mieszczańskie. był członkiem zarządu Niemieckiego Towarzystwa Czytelniczego i Pedagogicznego.
Prezbiter bialskiej parafii ewangelickiej, sekretarz i kasjer Stowarzyszenia im.Gustawa Adolfa (GAV),był bliskim współpracownikiem ks. Hermana Fritche będąc zastępcą kuratora superintendentalnego, zarządzał funduszami superintendentury galicyjsko-bukowińskiej, był członkiem synodu kościoła galicyjskiego. Żonaty z Marie Bollman (1868-1907) z, którą miał 3-je dzieci.
-Robert Foelsche (1866-192 l),nauczyciel w szkole ewangelickiej w Białej w okresie gdy proboszczem bialskim był ks.Herman Fritche.
Chórmistrz i przewodniczący Lipnickiego Towarzystwa Śpiewaczego,działał również w sekcji śpiewaczej ewangelickiego Towarzystwa Mężów i Młodzieńców (Manner und Junglinhsverein) oraz w Towarzystwie Śpiewaczym „Volkswohl” .Żonaty z Katariną Neuer miał 3-je dzieci.
-Josef Turek (1861-193 8),pochodził z Moraw, po ukończeniu bielskiego ewangelickiego seminarium nauczycielskiego uczył najpierw w Oderfurcie (Czechy) a następnie w Steinau(Galicja), a od 1891 w Nowym Sączu.
W 1896 roku gdy proboszczem bialskim był ks.Herman Fritche został nauczycielem w szkole ewangelickiej w Białej , od 1920 roku był (w okresie U Rzeczypospolitej) jej dyrektorem, pracę nauczyciela i dyrektora szkoły zakończył za proboszczowania ks.Brunona Porwala. Z żoną Elisabeth Konarath (1873-1931) miał 7- ro dzieci, najstarszy Teophil był pastorem ewangelickim w Belgradzie.