W listopadzie 1775 roku ewangelicy z Białej wystosowali list do Cesarza Austrii z prośbą o udzielenie im zgody na budowę kościoła oraz powołanie pastora. Prośba ta pozostała jednak bez odpowiedzi. Dopiero dekret cesarski tzw. „patent tolerancyjny” z 17 IX 1781 r. zezwolił ewangelikom na budowę „domów modlitwy” oraz umożliwił powoływanie duchownych i nauczycieli .
W dwa miesiące później, 20.XI.1781 cieszyński pastor ks. Treugott Bartelmuss poświecił plac pod budowę „Kościoła Łaski” w Białej, a w przeciągu miesiąca wybudowano drewniany tymczasowy dom modlitwy tak, że święta Bożego Narodzenia 1781 obchodzono tłumnie w tej budowli. W maju 1782 roku przybył do Białej pierwszy ksiądz Johann Mizia, który objął obowiązki proboszcza zboru bialskiego. Do grudnia 1987 roku kierowało Parafią w Białej 7 księży proboszczów, których wierną służbę wspominamy w świetle ich dokonań . W tym numerze przedstawiamy sylwetki trzech pierwszych pastorów naszej Parafii.
KS. JOHANN MIZIA (1754-1801)
Urodził się 12. VI. 1754 w Skoczowie. Ukończył Szkołę Ewangelicką w Cieszynie (Szkoła Jezusowa), a następnie teologię na Uniwersytecie w Lipsku. Pracę księdza ewangelickiego rozpoczął w szpitalu w Królewcu, a następnie w latach 1778-1782 był nauczycielem w Szkole Ewangelickiej w Cieszynie. W maju 1782 objął Parafię Ewangelicka-Augsburską w Białej, gdzie został jej pierwszym proboszczem. Jego żoną była Johanna Carolina z domu Seeliger (1756-1830).
Ich dzieci to: Johanna Carolina (1784); Johann Benjamin (1785); Eleonora Beata (1787); Anna Friederika (1789); Amalia Henrieta (1790). Od 1789 był Seniorem dla Galicji Zachodniej z siedzibą w Białej. Służył Zborowi w Białej przez 19 lat. Zmarł 6.VI. 1801 w Białej i został pochowany na cmentarzu ewangelickim w Białej (grób JJ/1/A10).
W okresie służby księdza Johanna Mizi w Białej dokonano:
” W 1782r. wybudowano Szkołę Ewangelicką (obecnie budynek ul. Staszica 2 – plebania).
” 26. VI. 1783 założono i poświęcono cmentarz w Białej (obecnie przy ul.Piłsudskiego).
” W 1784r. zainstalowano organy w drewnianym domu modlitwy, które potem służyły do 1848r.
” W 1784r. założono i poświęcono cmentarz w Lipniku (obecne tereny McDonalds).
” 19.IX.1792r. położono kamień węgielny pod budowę kościoła ewangelickiego w Białej, obmurowując drewniany „dom modlitwy” murami kościoła według projektu inżyniera okręgowego Breuninga. Pracami budowlanymi kierował mistrz budowlany Feuerbend z Białej.
” W kwietniu 1798r. zawieszono na budowanej wieży kościelnej dzwon ważący 13 cetnarów odlany w Neushol (obecnie Słowacja) przez firmę J.G. Knoblocha.
” W lecie 1798r. rozebrano drewniany „dom modlitwy”.
” 12.V.1798r. odbyło się pierwsze uroczyste nabożeństwo w wybudowanym kościele.
” 16.X.1798r. na dachu wyposażonej w zegar wieży kościelnej osadzono krzyż; wieża kościelna była niewielka – wznosiła się zaledwie ok. 2,5 m nad dachem.
KS. CHRISTIAN RASCHKE (1765-1827)
Urodził się w Bielsku. Po studiach teologicznych został pastorem w Błędowicach Dolnych (1794-1802) koło Cieszyna ( obecnie Czechy) .W Białej objął Parafię Ewangelicko-Augsburską w 1802 i służył do roku 1808 przez 6 lat. Następnie objął zbór w Ligotce Kameralnej, gdzie zmarł w 1827 roku. Czterej jego synowie: Emanuel, Henryk, Christian i Wilhelm byli również pastorami.
W okresie swojej służby w Białej opracował, wspólnie z duchownymi z Bielska Fischerem i Nowakiem, śpiewnik wydany w 1804 roku, a używany do 1853 roku.
KS. JOHANN CHMIEL (1767-1838)
Urodził się 14.V. 1767 r. w Iłownicy. Uczył się w Szkole Ewangelickiej w Cieszynie. Studia teologiczne odbył w Jenie (Niemcy). Był nauczycielem i zastępcą rektora w Szkole Ewangelickiej w Cieszynie w latach 1790-1797. Z uwagi na brak pieniędzy w kasie kościoła Jezusowego w Cieszynie, prezbiterowie postanowili nie wybierać trzeciego pastora, zwłaszcza dla polskich nabożeństw porannych. Często powierzali ich prowadzenie ks. Chmielowi. W 1798 wybrano w końcu ks. Chmiela na trzeciego pastora, lecz cesarz nie zatwierdził go na to stanowisko. Od 1800 do 1808 roku ks. Chmiel był pastorem w Jaworzu.
W 1808 roku objął stanowisko proboszcza w Białej, a od 1811r. był Seniorem dla Galicji Zachodniej. Proboszczem w Białej był przez 29 lat, do roku 1837. Przeszedł na emeryturę 15 XII 1837. Zmarł 10.VII. 1838 w Białej. Miejsce jego pochówku nie jest znane.
W okresie służby ks. Johanna Chmiela w Białej odnotowano następujące fakty:
” Ks. J. Chmiel powołał do życia Instytut Wdów po Kaznodziejach i Nauczycielach (ewangelicka kasa emerytalna).
” W lipcu 1817 roku kościół w Białej odwiedził cesarz Franciszek I.
” 2.XI.1817, w 300 rocznicę Reformacji, żony starszych zboru ufundowały nową chrzcielnicę, która istnieje do dnia dzisiejszego.
” W 1820r. kupiec Johann Friedrich Seeliger (1778-1823), kurator Zboru z własnych środków finansowych spłacił ostatni dług ciążący na Parafii z czasów budowy kościoła.
” W 1823r. na koszt Johanna Friedricha Seeligera dobudowano skrzydło pomocne budynku szkolnego, w którym znajdowały się mieszkania nauczycieli (obecnie ul. Staszica 2a).
” W 1823r. właściciel Lipnika, Wilhelm Tschickard (właściciel fabryki sukna) podarował Parafii w Białej 100 johów (57ha) gruntu leżącego przy trakcie cesarskim (obecna ul. Krakowska).
” – 8 V 1832r. położono kamień węgielny pod budowę murowanych balkonów (pawlaczy) i chóru, na których wsparto sklepienie kościoła. Prace w stanie surowym zakończono w 1832 r.
” W 1833r. opawski rzemieślnik-sztukator J. Friedel wykonał sztukaterie sklepienia oraz filarów.
” W1833r. zainstalowano obecną ambonę oraz zawieszono ozdobny żyrandol kryształowy.
” W 1835r. zamontowano ołtarz, którego wykonawcą był krakowski rzeźbiarz Joachim Kornecki, późniejszy Rektor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Portyk na 4 korynckich kolumnach, posągi 4 Ewangelistów i Okiem Opatrzności u szczytu, całość wykonana techniką „szypolenu” w kolorze białym ze złoceniami i srebrzeniami.
” W 1837r. zawieszono w ołtarzu olejny obraz wiedeńskiego malarza Dornhausera „Jezus w Ogrójcu”.
KS. JAKOB HÖNEL ( 1810-1885)
Urodził się 22 IV 1810 r. w Muhlenbach (obecnie Mlynica na Spiszu, Słowacja). Syn kowala Johanna Georga Hönela i Susanny Lind. Kształcił się w szkole w Kieżmarku (1821-1824 oraz 1826-1832) i w Rosenau (1821-1826) oraz studiował teologię ewangelicką w Wiedniu (1832-1836) i filozofię na uniwersytecie w Jenie. Proboszczem Parafii Ewangelickiej w Białej został w 1837 r. Żonaty z Kathrine Lauerbach miał z nią dwanaścioro dzieci. Po śmierci pierwszej żony powtórnie (1873) żonaty z Friderike Otylie Knorr. W latach 1852-1870 był Seniorem zachodnio-galicyjskim, a od 1870 r. Superintendentem dla Galicji i Bukowiny. Zmarł 16.VI.1885 r. i pochowany został na cmentarzu w Białej (grób.H/ł/Ał3).
W okresie 48-letniej służby w Białej ks. Jakoba Hönela dokonano:
” W 1838 r. zakupiono grunt tzw. „ogród Augustiniego” powiększając teren cmentarza.
” W latach 1840-1843 ogrodzono teren kościelny murowanym ogrodzeniem.
” W 1844 r. wybudowano dwuklasową szkołę ewangelicką w Lipniku.
” W 1844 r. na części gruntu podarowanego Parafii przez Wilhelma Tscickarda w 1823 r. założono cmentarz lipnicki.
” Początkiem lat 40-tych XIX w. księża Parafii Ewangelickiej w Białej obejmują opieką duszpasterską grupy ludności ewangelickiej w nowopowstałych ośrodkach przemysłowych w Żywcu (browar, papiernia), Obszar (obecnie Żywiec-Sporysz – zakłady metalurgiczne) i Węgierskiej Górce (huta żelaza).
” W 1848 r. zamontowano organy słynnej wytwórni Karla Kuttlera z Opawy – 1550 piszczałek o długości od l m do 5 m. Fundatorem instrumentu był Rudolf Theodor Selliger (1810 – 1884), kupiec, trzykrotny burmistrz Białej, długoletni Kurator Zboru bialskiego, pochowany na cmentarzu – zabytkowy grobowiec grób (V9,W/A3).
” W 1852 r. ks. Samuel Schneider z Bielska oraz ks. Jakob Hönel wydali „Ewangelicki śpiewnik dla gminy i domu”, przyjęty do użytkowania przez wszystkie zbory Galicji i Bukowiny w 1856 r.
” W 1858 r. dach kościoła pokryto łupkiem.
” W latach 1860-1870 wielu ewangelików wiślańskich w poszukiwaniu pracy osiedla się w Szczyrku-Salmopolu. Księża Parafii w Białej obejmują ich opieką duszpasterską.
” W 1860 r. wieżę kościoła podwyższono do obecnej wysokości, baniasty hełm pokryto blachą cynkową.
” W 1860 r. otwarto w Bielsku Szkołę Realną (średnia) w wyniku wspólnych starań zborów bielskiego, bialskiego i gminy żydowskiej. Finansowana ona była przez te trzy społeczności i zarządzana przez wspólnie wybrany komitet.
” Patent tolerancyjny cesarza Franciszka Józefa I z 1861 r. wzbudził nową aktywność wśród ewangelików zwłaszcza w rozwijaniu szkolnictwa.
” W 1867 r. otoczono murem cmentarz w Białej.
” W 1870 r. wybudowano nowy budynek szkoły ewangelickiej przy ul. Komorowickiej wg projektu Emanuela Rosta.
” W 1870 r. wykonano remont wnętrza budynku po szkole (ul. Staszica 2) przeznaczając budynek na potrzeby Parafii oraz na mieszkanie Proboszcza.
” W 1880 r. wyremontowano kościół.
” W 1881 r. zawieszono w wieży kościoła trzy dzwony odlane przez firmę „Carl Schwabe” z Białej.
KS. HERMANN FRITSCHE (1846-1924)
Urodził się 20.XII.1846 r. w Bielsku. Syn Gustawa i Idy Fritsche z d.Kotschy. W 1866 r. ukończył gimnazjum ewangelickie w Cieszynie. Studiował teologię ewangelicką i filozofię w Jenie, Wiedniu oraz Berlinie. W latach 1872-1874 był wikariuszem Superintendenta Jakoba Hönela w Białej. Początkowo pracował jako prywatny nauczyciel, a od 1872 r. uczył religii, niemieckiego, historii i geografii w ewangelickiej Szkole Realnej w Bielsku. Od 1874 r. był duszpasterzem Parafii Ewangelickiej w Wiener Neustadt .W latach 1883-1885 był proboszczem w Bielsku, a po śmierci księdza Jakoba Hönela w 1885 r. przejmuje Parafię Ewangelicką w Białej. Od 1907 r. był przewodniczącym wyższych władz kościelnych w Wiedniu, a od 1908 r. Superintendentem Diecezji Galicyjsko-Bukowińskiej. W 1911 r. w 50-tą rocznicę Patentu Tolerancyjnego, wydział teologii Uniwersytetu Wiedeńskiego nadał ks. H. Fritsche tytuł doktora honoris causa .Wielokrotnie odznaczany, był między innymi Rycerzem Orderu Żelaznej Korony i Komturem Orderu Franciszka Józefa. Od 1880 r. żonaty z Laurą Gertrud Seeliger (1850-1926) – córką burmistrza i kuratora R. T. Seeligera.
Ks. Hermann Fritsche zmarł 8. X. 1924 r. w Białej i został pochowany na bialskim cmentarzu (grób Mw/40).
W ciągu swojej 39-letniej służby w Białej ks. dr Hermann Fritsche dokonał:
” W 1884 r. ks. H. Fritsche będąc jeszcze proboszczem w Bielsku wspólnie z ks. Schurem z Bielska powołali do życia „Evangelische Zeitung fur Ostereich”- fachowe czasopismo teologiczne wydawane bez przerwy do śmierci ks. H. Fritsche w 1924 r.
” W 1886 r. urządzony został na nowo cmentarz w Lipniku wg projektu Gustawa Bleicherta, założono 4 kwatery, wybudowano kostnicę oraz otoczono cmentarz murem.
” W 1897 r. powstaje w Szczyrku Salmopolu szkoła i dom modlitwy dla rodzin ewangelickich osady leśnej w Salmopolu.
” W 1903 r. firma Gulsher & Schwabe zelektryfikowała kościół w Białej.
” W 1905 r. wybudowano budynek sierocińca przy obecnej ul. Komorowickiej.
” W 1908 r. wybudowano dwuklasową „szkołę jubileuszową” w Lipniku – obecnie przy ul. Krakowskiej.
” Początkiem XX w. grupa ewangelików pojawiła się w Brzeszczach, gdzie znalazła zatrudnienie w kopalni – głównie jako urzędnicy. Księża Parafii Ewangelickiej w Białej obejmują ich opieką duszpasterską.
KS. BRUNON PORWAL (1898-1975)
Urodził się w 1898 roku w Bielsku. Studia teologiczne odbył w Wiedniu i Bazylei. Był wikariuszem w Międzyrzeczu oraz w Bielsku i tam został ordynowany w 1923 roku. Krótko był wikariuszem księdza Superintendenta Hermanna Fritsche w Białej, a po śmierci ks. Fritsche został proboszczem w Białej od l .VI 1925 r. Ks. Brunon Porwal w czasie swojej 33- letniej służby w Białej dokonał:
” W 1936 r. wybudowano i poświecono kaplicę cmentarną w Lipniku,
” Przed rokiem 1939 parafia bialska liczyła ok. 3000 dusz w Białej i Lipniku oraz ok. 700 rozproszonych w powiatach: Biała, Wadowice i Żywiec,
” w latach 1919-1939 zbór bialski należał do Kościoła Augsburskiego i Helweckiego Wyznania, którego siedzibą władz kościelnych był Stanisławów,
” Po roku 1945 zbór w Białej włączono do Diecezji Cieszyńskiej Kościoła Ewangelicko- Augsburskiego, zaś proboszczem pozostał ks. Brunon Porwal.
Ksiądz Brunon Porwal był szczególnie uzdolniony artystycznie – był bardzo dobrym muzykiem i pięknie rysował. Od roku 1956 ksiądz Brunon Porwal był tytularnym biskupem Pomorza. W marcu 1958 roku ksiądz Brunon Porwal wyjechał do Niemiec, gdzie został administratorem parafii Laufenam Kocher. Tam zmarł w 1975 roku i tam też został pochowany.
KS. TADEUSZ BOGUCKI (1921-1987)
Urodził się 4.VII.1921 r. w Cieszynie. Studia teologiczne odbył na Uniwersytecie Warszawskim, na Wydziale Teologii Ewangelickiej. Został ordynowany w 1952 r. i do 1958 r. wykonywał pracę duszpasterską w Diecezji Mazurskiej, w Świętajnie. Od 1959 roku do śmierci w grudniu 1987 roku był proboszczem Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Białej. Żona Zofia (1920-2005), z którą miał syna Tadeusza, również księdza ewangelickiego, pracującego w Birmingham w Anglii oraz córkę Krystynę. W czasie 28 -letniej służby ks. Tadeusza Boguckiego w Białej dokonano:
” W latach 1959-1960 spięto stalowymi ściągami mury kościoła wg projektu i pod nadzorem kuratora inż. Stanisława Hławiczki,
” W 1966 r. wykonano remont muru cmentarnego w Białej,
” W 1967 r. odnowiono wnętrze kościoła wg projektu skoczowskiego artysty – plastyka Edwarda Biszorskiego,
” W 1974 r. wyremontowano zabytkowy zegar na wieży kościelnej,
” W 1975 r. wykonano centralne ogrzewanie w budynku kościoła oraz budynku plebani, ciepło dostarczała Elektrociepłownia w Bielsku-Białej,
” W 1975 r. wymieniono poszycie dachu na budynku plebani,
” W 1983 r., z inicjatywy ks.Tadeusza Boguckiego i Rady Parafialnej, w 500 rocznicę urodzin Reformatora ks. dr Marcina Lutra nadano jego imię kościołowi Ewangelicko-Augsburskiemu w Białej.
Ksiądz Tadeusz Bogucki zmarł 28.XII.1987 r. w Białej i został pochowany na bialskim cmentarzu w grobie znajdującym się w sektorze l, rząd 10.
ZAKOŃCZENIE
Księża Proboszczowie Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Białej wiernie służyli swojemu zborowi na przestrzeni ponad 200 lat, w zmieniających się stałe uwarunkowaniach narodowościowych, politycznych i ekonomiczno-gospodarczych: najpierw w Galicji podległej cesarskiej Austrii, w krótkim okresie wolnej Polski, w czasie II wojny światowej, a potem po 1945 r. w trudnych czasach okresu komunistycznego. Do roku 1939 zbór bialski był w większości niemiecki – zborownicy polscy stanowili mniejszość.
Od roku 1919 r. zbór bialski z powodu przeważającej ilości zborowników niemieckich oraz decyzji Superintendenta ks. Hermana Fritsche, zgłasza swoją przynależność do Kościoła Wyznania Ewangelickiego Augsburskiego i Helweckiego z siedzibą w Stanisławowie. Większość opisanych wyżej zdarzeń działa się w okresie przynależności bialskiego zboru do senioratu zachodnio-galicyjskiego i superintentury lwowskiej podległej Kościołowi Wyznania Ewangelickiego Augsburskiego i Helweckiego oraz Naczelnej Radzie Kościelnej w Wiedniu. O trudnym okresie II wojny światowej niewiele wiemy – nastąpił wzrost ilości parafian z uwagi na nowych przybyszów z Niemiec oraz na przesiedlenia z Galicji, Wołynia i Besarabii (jak podaje P. Kenig nawet do 15000 wiernych). Okres powojenny, który wielu zborowników jeszcze pamięta był okresem znacznego spadku ilościowego wiernych oraz ujednolicenia się polskiego charakteru zboru bialskiego. Sytuacja gospodarczo-ekonomiczna parafii bialskiej w XIX w. i na początku XX w., w wyniku rozwoju miasta Białej oraz Lipnika, ich przemysłu i handlu, była dobra. To wtedy powstały budynki: kościoła, szkół, zakładano cmentarze. To dzięki między innymi tym działaniom obecna parafia w Białej jest samowystarczalna finansowo. W drugiej połowie XIX w. powstają stacje kaznodziejskie w Żywcu, Węgierskiej Górce, Brzeszczach, Andrychowie, Wadowicach oraz Szczyrku Salmopolu (głównie o charakterze polskim), co w znaczny sposób powiększyło terytorium parafii bialskiej, a w związku z tym nałożyło na księży dodatkowe obowiązki i zadania, którym musieli podołać.
Wspominając Księży Proboszczów Parafii Ewangelickiej w Białej stosowne będą słowa z Listu do Hebrajczyków, 13 rozdział, wiersz 7:
„Pamiętajcie na wodzów waszych, którzy wam głosili Słowo Boże, a rozpatrując koniec ich życia, naśladujcie ich wiarę.”
W opracowaniu korzystałem z następujących pozycji:
” „Zarys dziejów Lipnika” – dr Jerzy Polak,
” ” Z dziejów luteranizmu w Bielsku-Białej”- Piotr Kenig,
” „Cmentarz ewangelicki w Białej” – Ewa Janoszek, Monika Zmełty,
” ” Dzieje Parafii Diecezji Cieszyńskiej” – Jan Broda,
” „Przewodnik po Bielsku-Białej” – dr Jerzy Polak,
” „400 lat reformacji pod Wawelem” – dr Janina Bieniarzówna, ks. Karol Kubisz,
” „Z historii Kościoła Ewangelickiego na Śląsku Cieszyńskim” – ks. K Michejda, ks O. Michejda, J. Broda.
Opr. Bronisław Krzempek, kwiecień 2006